Subklauzula 20.1 warunków kontraktowych FIDIC a terminy przedawnienia roszczeń w polskim systemie prawnym

Praktyka pokazuje, że Zamawiający coraz częściej rozszerzają obowiązki wykonawców w zakresie składania roszczeń. Zgodnie z warunkami określonymi w szczególności w Subklauzuli 20.1, brak możliwości dochodzenia dodatkowej płatności, zmiany terminów pośrednich (kamieni milowych) lub terminu końcowego w przypadku działania niezgodnego z ustalonymi warunkami umowy staje się częstszy. Ten stan budzi kontrowersje, szczególnie w odniesieniu do przepisów Kodeksu cywilnego.

Przybliżając temat, warto na wstępie zaznaczyć, że przedawnienie roszczeń stanowi instytucję prawa cywilnego, mającą na celu zapewnienie pewności obrotu prawnego i stabilności stosunków prawnych. Jednocześnie, przedawnienie roszczeń może wywołać konsekwencje prawne, takie jak utrata możliwości dochodzenia roszczeń przed sądem. Służy ono eliminowaniu roszczeń, które nie zostały egzekwowane przez długi czas.

Zrozumienie zasad przedawnienia w kontekście umów o roboty budowlane jest kluczowe dla prawidłowego dochodzenia roszczeń zarówno przez inwestora, jak i wykonawcę. Zgodnie z art. 117 Kodeksu cywilnego, przedawnienie jest instytucją działającą na korzyść dłużnika, który może podnieść zarzut przedawnienia w odpowiedzi na powództwo.
Zgodnie z art. 118 Kodeksu cywilnego, „termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.” Ponadto, zgodnie z art. 121 Kodeksu cywilnego, bieg terminu przedawnienia zaczyna się z dniem, w którym roszczenie stało się wymagalne, tj. w dniu, w którym dłużnik powinien spełnić świadczenie.

Warto także zwrócić uwagę na terminy przedawnienia roszczeń z tytułu rękojmi za wady fizyczne oraz gwarancji. Zgodnie z art. 568 § 1 i § 3 Kodeksu cywilnego, roszczenia z tytułu rękojmi za wady fizyczne obiektu budowlanego przedawniają się po upływie 5 lat od dnia wydania obiektu, chyba że strony postanowią inaczej. W przypadku roszczeń wynikających z gwarancji, terminy przedawnienia zależą od postanowień zawartych w umowie gwarancyjnej, przy czym najczęściej wynoszą one od 2 do 5 lat. W praktyce wykonawcy ustalają okresy gwarancji w zależności od rodzaju robót budowlanych, co stanowi kwestię indywidualną w zależności od specyfiki robót.

Zastosowanie powyższych norm prawnych przy realizacji umów o roboty budowlane wynika z obowiązujących przepisów prawa. W związku z tym pojawiają się kluczowe pytania dotyczące realizacji kontraktów budowlanych opartych na warunkach kontraktowych FIDIC, szczególnie w odniesieniu do ustalonych praw i obowiązków wykonawców, które są opisane w Subklauzuli 20.1.

Zgodnie z Subklauzulą 20.1 Warunków Kontraktowych FIDIC 1999 (np. „Czerwona Książka”) jednym z głównych obowiązków wykonawcy jest:

„Jeżeli Wykonawca uzna, że przysługuje mu prawo do jakiejkolwiek dodatkowej płatności lub przedłużenia Czasu na Ukończenie, to powinien on zgłosić roszczenie Inżynierowi w terminie 28 dni od dnia, w którym dowiedział się (lub powinien był się dowiedzieć) o zdarzeniu powodującym roszczenie.”

Warunki kontraktowe FIDIC stanowią powszechnie stosowany standard w międzynarodowych kontraktach budowlanych, a także w Polsce, choć z pewnymi modyfikacjami. Zwyczajowo w kontraktach FIDIC ustalany jest 28-dniowy termin na zgłoszenie roszczeń. Niedopełnienie tego obowiązku skutkuje utratą prawa do roszczenia, co oznacza, że po przekroczeniu tego terminu nie ma możliwości skutecznego dochodzenia roszczenia. W praktyce kontraktowej zauważalny jest ten sam skutek w przypadku nieterminowego zgłoszenia roszczeń przejściowych, pełnych szczegółowych i roszczeń ostatecznych.

Zatem, jak odnosi się obowiązek wykonawcy do zgłaszania roszczeń, obarczony konsekwencją utraty możliwości ich dochodzenia zgodnie z Subklauzulą 20.1, do terminów przedawnienia roszczeń ustalonych przez ustawodawcę w ramach Kodeksu cywilnego?

W doktrynie prawa cywilnego w Polsce spotykamy dwa rozbieżne stanowiska dotyczące skutków Subklauzuli 20.1 Warunków FIDIC. Pierwsze z nich zakłada, że przewidziana w tej klauzuli sankcja w postaci utraty roszczenia z powodu przekroczenia terminu zgłoszenia jest w istocie równoznaczna z umownym skróceniem terminu przedawnienia. Tymczasem, zgodnie z art. 119 Kodeksu cywilnego, terminy przedawnienia mają charakter bezwzględnie obowiązujący i nie mogą być modyfikowane przez strony umowy. Z tego względu uznaje się, że klauzula prowadząca do utraty roszczenia na skutek niedochowania terminu jest nieważna, a wskazany w niej skutek nie wywiera skutków prawnych.

Drugie podejście traktuje terminy do składania roszczeń nie jako próbę skrócenia przedawnienia, lecz jako autonomiczny, umownie zastrzeżony termin zawity, którego niedochowanie skutkuje wygaśnięciem uprawnienia do realizacji roszczenia w ramach kontraktu. Zwolennicy tej interpretacji podkreślają, że prawo cywilne dopuszcza konstruowanie terminów zawitych w umowach cywilnoprawnych, dlatego też skuteczność Subklauzuli 20.1 nie budzi w ich ocenie zastrzeżeń, a jej zastosowanie prowadzi do definitywnego wyłączenia możliwości dochodzenia roszczenia po upływie wskazanego okresu.

Rozszerzając powyższe stanowiska należy przede wszystkim zwrócić uwagę na orzecznictwo sądów, które jednak jednoznacznie nie wyjaśnia prezentowanego zagadnienia. Przejdźmy do omówienia Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 11.06.2012 r., sygn. akt: XXV C 567/11. Powyższy wyrok, a mianowicie zawarta w nim argumentacja, dość często podnoszona jest w sporach dotyczących przedawnienia roszczeń przy realizacji robót budowlanych w oparciu o warunki kontraktowe FIDIC.

Sąd Okręgowy wskazał bowiem, że „wprowadzenie takiej regulacji skutkuje umowną modyfikacją in¬stytucji przedawnienia, wprowadzając w jej miejsce rażąco krótsze terminy zawite, a więc terminy wywołujące skutki prawne znacznie bardziej daleko idące od skutków upływu terminów przedawnienia, co powodowałoby obejście przepisu art. 119 k.c. W związku z tym, w ocenie Sądu postanowienie umowne o opisanych skutkach objęte jest dyspozycją art. 58 § l zd. l k.c. Ustanowienie warun¬ków, których nastąpienie pociąga za sobą przedawnienie roszczenia lub pozbawienie prawa do jego sądowego dochodzenia, a więc tym bardziej również takich warunków, których zaistnienie powoduje jego wygaśnięcie, może być dokonane tylko w drodze przepisu prawnego. Powyższe znalazło potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia l lipca 1958 rku, I CR 683/57, OSPiKA 1960, nr 7-8, poz. 187). W tym kontekście należy także zważyć, że ustawowe terminy zawite przewidu¬jące wygaśnięcie roszczeń mają, z uwagi na kategoryczność skutków dawności, cha¬rakter wyjątkowy w stosunku do instytucji przedawnienia. Skoro zatem zgodnie z art. 119 k.c. terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną, to tym bardziej nie sposób przyjąć, by w braku ustawowej podstawy prawnej dopuszczalnym było tworzenie umownych termi-nów zawitych, które powodowałyby wygaśnięcie roszczenia.”.

Mając na uwadze powyższy wyrok oraz zawarte w uzasadnieniu rozważania Sądu Okręgowego zwróćmy uwagę na dalszy przebieg sprawy, a tym samym wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29.04.2013 r., sygn. akt: VI ACa 1183/12. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku wskazał, że „W tym kontekście należy także zważyć, że ustawowe terminy zawite przewidu¬jące wygaśnięcie roszczeń mają, z uwagi na kategoryczność skutków dawności, charakter wyjątkowy w stosunku do instytucji przedawnienia. Skoro zatem zgodnie z art. 119 k.c. terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną, to tym bardziej nie sposób przyjąć, by w braku ustawowej podstawy prawnej dopuszczalnym było tworzenie umownych termi-nów zawitych, które powodowałyby wygaśnięcie roszczenia. Z powyższego wynika, że postanowienia klauzuli 20.1 (...), w zakresie w ja¬kim przewidują wygaśnięcie roszczenia w razie jego nieterminowego zgłoszenia, są nieważne ponieważ mają one na celu obejście ustawy.”

W orzecznictwie sądów powszechnych przeważał wyraźnie pogląd, że subklauzula 20.1 warunków kontraktowych FIDIC, w zakresie przypisującym uchybieniu terminowi 28 dni skutek wygaśnięcia wszelkich roszczeń pieniężnych lub czasowych wykonawcy, wynikających z zawartej umowy o roboty budowlane, zmierza do obejścia ustawowego zakazu skracania terminów przedawnienia roszczeń. Mając na uwadze tak zaprezentowane stanowiska sądów powszechnych oraz logikę argumentacji zawartej chociażby w wyrokach wskazanych powyżej, trudno nie zgodzić się z tak brzmiącym stanowiskiem.

Niemniej, wyrokiem z dnia 23 marca 2017 roku (sygn. V CSK 449/16) Sąd Najwyższy dokonał zmiany w zakresie sytuacji prawnej wykonawców. Uznał bowiem, że subklauzula 20.1 FIDIC zachowuje ważność, a przewidziany w niej termin stanowi termin zawity, a nie przedawnienia. Oznacza to, że strony umowy o roboty budowlane – sporządzonej na podstawie warunków FIDIC – mogą skutecznie zastrzec umowny termin zawity, którego niedochowanie prowadzi do utraty określonych roszczeń. W konsekwencji, Sąd Najwyższy dopuścił możliwość stosowania subklauzuli 20.1 FIDIC także w kontraktach budowlanych regulowanych przepisami polskiego Kodeksu cywilnego.

SN w uzasadnieniu podkreślił „Brak podstaw do uznania, że w omawianej klauzuli chodzi o termin ograniczający dochodzenie roszczenia przed sądem, a więc o termin zbliżony do terminu przedawnienia. […] Termin przewidziany w omawianej klauzuli jest zatem umownym terminem notyfikacyjnym, w czasie którego należy zawiadomić drugą stronę o określonych okolicznościach, pod rygorem utraty określonych uprawnień.”

Co więcej, Sąd zauważył, że „Należy bowiem uznać, że zawarta w umowie stron klauzula 20.1 mogła dotyczyć jedynie odpowiedzialności kontraktowej zamawiającego, a zatem jej zastosowanie w wypadku naruszenia przyjętego w niej terminu notyfikacyjnego, mogło doprowadzić co najwyżej do wygaśnięcia uprawnienia wykonawcy do żądania od zamawiającego wynagrodzenia za roboty dodatkowe w oparciu o postanowienia umowy. Nie pozbawiała go natomiast możliwości dochodzenia na podstawie art. 405 k.c. zwrotu korzyści majątkowej jaką uzyskał zamawiający jego kosztem w wyniku wykonania robót dodatkowych. Nie ma bowiem podstaw do przyjęcia, że klauzula 20.1, w razie niedochowania przewidzianego w niej terminu, wyłączała także odpowiedzialność zamawiającego w oparciu o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu […] W tej sytuacji, w razie niedochowania przez wykonawcę terminu przewidzianego w klauzuli 20.1, zamawiający ponosiłby odpowiedzialność za roboty dodatkowe na podstawie art. 405 k.c., a pozwany nie wykazał ani nie twierdził, że zakres tej odpowiedzialności byłby szerszy niż przy odpowiedzialności kontraktowej.”.

Wobec powyższego, wnioski jakie możemy wyciągnąć dla zabezpieczenia prawidłowej realizacji kontraktów budowlanych opartych na warunkach kontraktowych FIDIC, są zasadniczo dwa. Po pierwsze, należy zapewnić prawidłową realizację kontraktu, dbając o terminowe składanie roszczeń zgodnie z ustalonymi warunkami między zamawiającym a wykonawcą, aby uniknąć ewentualnych trudności w ich rozpatrywaniu na etapie realizacji robót. Po drugie, należy zaznaczyć, że brak terminowego zgłoszenia roszczenia nie pozbawia wykonawców całkowicie możliwości dochodzenia tego roszczenia ani na etapie realizacji robót (np. w formie negocjacji z Zamawiającym), ani na drodze procesowej. Ważnym zagadnieniem, które należy podkreślić, jest fakt, że pomimo złożenia powiadomienia o roszczeniu w terminie, konieczne jest również ścisłe przestrzeganie terminów przedawnienia wynikających z przepisów Kodeksu cywilnego. Prawidłowe zgłoszenie roszczenia nie wstrzymuje biegu terminu przedawnienia, choćby na podstawie art. 118 Kodeksu cywilnego. Z tego względu najbezpieczniej jest na bieżąco weryfikować terminy zgodnie z warunkami kontraktu FIDIC oraz uwzględniać przepisy Kodeksu cywilnego.



Autor: Dominik Rajtak, radca prawny, DSK Kancelaria