Wynagrodzenie za prace wykraczające poza zakres umowy w sprawie zamówienia publicznego

W ramach realizacji umów w sprawie zamówienia publicznego, w szczególności tych złożonych i skomplikowanych, wielokrotnie dochodzi do sporów pomiędzy wykonawcą a inwestorem co do konieczności wykonania pewnych prac czy robót w ramach już zawartej umowy i ustalonego wynagrodzenia. Wykonawcy w takiej sytuacji starają się przekonać inwestora do zaakceptowania prac dodatkowych i zapłaty na ich rzecz dodatkowego wynagrodzenia. Co jednak w sytuacji gdy prace dodatkowe niezbędne są do wykonania przedmiotu umowy, a inwestor nie jest skłonny do prowadzenia negocjacji? Czy wykonawca robót powinien wstrzymać się z wykonaniem przedmiotu umowy narażając się na zapłatę kar umownych lub odstąpienie od umowy ze strony inwestora?

Powyższe zagadnienia stały się przedmiotem wielu orzeczeń w tym Sądu Najwyższego, gdzie oceniano możliwość żądania zapłaty za wykonanie robót dodatkowych, które nie były objęte umową w sprawie zamówienia publicznego. Chociaż orzecznictwo w zakresie uprawnienia wykonawcy do żądania zwrotu świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu robót budowlanych, a nie wskazanych w umowie objętej reżimem prawnym ustawy Prawo zamówień publicznych jest wiele, to wciąż brak stabilnych zasad którymi mogą się kierować strony jeśli chcą choćby zawrzeć ugodę.

Podstawową więc zasadą dla wykonawcy chcącego uzyskać zapłatę za wykonanie prac dodatkowych jest precyzyjnie wskazać wykonanie tego dodatkowego świadczenia, po drugie wykazać, że nie było objęte umową w sprawie zamówienia publicznego. Jak podkreśla się bowiem w orzecznictwie wykazanie samego faktu spełnienia świadczenia wypełnia bowiem przesłankę zubożenia po stronie powoda, a uzyskanie tego świadczenia przez pozwanego – przesłankę jego wzbogacenia.

W ślad za tym w orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, zgodnie z którym przepisy ustawy o zamówieniach publicznych nie stoją na przeszkodzie zastosowaniu przepisów KC o bezpodstawnym wzbogaceniu do umowy, która z braku zachowania właściwej formy stała się nieważna. I co krytycznie istotne, dotyczy to także sytuacji braku umowy jako podstawy określonego świadczenia, które, spełnione, przybiera charakter świadczenia nienależnego w rozumieniu art. 410 § 1 KC. Uzasadnienie dla takiego podejścia wynika z odesłania zawartego w art. 139 ust. 1 ustawy Pzp, a także założenia, że strona, która skorzystała z efektów prac wykonanych na podstawie nieważnej umowy, jest bezpodstawnie wzbogacona.

Należy jednak zaznaczyć, że zgodnie z art. 411 pkt 1 KC nie można żądać zwrotu świadczenia jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej. W sytuacji zatem gdy wykonawca wykonując pewne roboty, które w jego ocenie nie są objęte zawartą z inwestorem umową, musi wielokrotnie wcześniej zastanowić się jak zabezpieczyć swoje interesy na przyszłość. Za każdym razem powinien wykonywać takie roboty ale z jednoczesnym i wyraźnym zastrzeżeniem ich zwrotu i tym samym odpowiedniego rozliczenia.

Kolejną złotą zasadą dla wykonawcy jest konieczność sporządzania odpowiednich protokołów konieczności i ciągłe kierowanie do inwestora wniosków o zaakceptowania spornych prac dodatkowych. Budowanie szczegółowej korespondencji zawsze jest przydatne, jeśli w przyszłości świadek będzie chciał zasłaniać się niepamięcią albo będzie chciał uwolnić się o odpowiedzialność za powstanie sporu lub jego rozmiar. Tym samym odpowiednie działania wykonawcy na etapie przed wykonaniem spornych robót dodatkowych, które nie były objęte umową w sprawie zamówienia publicznego zapobiegają ryzyku oddalenie roszczenia wykonawcy na podstawie art. 411 pkt 1 KC.

Tym samym gdy roboty dodatkowe są niezbędne do wykonania pierwotnej umowy, a harmonogram realizacji jest na tyle napięty, że negocjowanie z inwestorem zawarcia dodatkowej umowy skutkowałoby naliczeniem kar umownych z tytułu opóźnień w realizacji pierwotnej umowy, wówczas wykonawca ma możliwość dowodzenia, iż prace zostały wykonane w celu uniknięcia przymusu ekonomicznego ze strony inwestora. W orzecznictwie SN właśnie taka sytuacja wykonania robót nienależnych w świetle zawartej umowy jest kwalifikowana jako działanie w celu uniknięcia przymusu i nie może skutkować oddaleniem roszczenia wykonawcy o zapłatę za wykonanie robót dodatkowych.

Mając na uwadze powyższe podkreślić należy, że przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych pozwalają w przypadku wykonania robót dodatkowych, nieobjętych umową w sprawie zamówienia publicznego na zastosowanie przepisów KC o bezpodstawnym wzbogaceniu. Tym samym w sytuacji braku umowy o roboty dodatkowe jako podstawy żądania zapłaty za określone świadczenie, wykonanie takich robót przybiera charakter świadczenia nienależnego w rozumieniu art. 410 § 1 k.c.